“Wat gaan jullie met mijn data doen?”
Hoe zet je mensen aan het denken over internet? Met kunst. Dat toonden twee recente projecten aan die recent met steun van SIDN fonds tot stand kwamen: het Facebook Museum op Utrecht Centraal en de Packet Run-installatie in techniekmuseum Oyfo. Beide exposities krijgen een vervolg.
“Voor vrijwel alle aspecten van ons leven zijn we inmiddels afhankelijk van internet, van onze elektriciteitsvoorziening tot onze sociale contacten”, zegt directeur Valerie Frissen van SIDN fonds. “We kunnen ons eigenlijk niet veroorloven er geen mening over te hebben.” En toch geldt dat voor veel mensen. We zien techniek vaak als ingewikkeld. Of we denken dat we toch niets te kiezen hebben.
Twee recente tentoonstellingen - die tot stand kwamen dankzij ondersteuning door SIDN fonds - wisten desondanks de discussie over internet op gang te brengen. Frissen: “Ze lieten het publiek twee belangrijke aspecten van het huidige internet aan den lijve ervaren: hoe makkelijk we data delen en hoe we vervolgens de grip erop verliezen.”
Stichting SETUP opende met steun van SIDN fonds in juli Het Facebook Museum, in een pop-up store op Utrecht Centraal. Daar konden passanten een week lang binnenlopen om verhalen te delen, herinneringen achter te laten, data te doneren en aandenkens te scoren. Zo konden ze er een usb-stickje in een houten grafkistje met Facebook-inscriptie kopen om daar hun geëxporteerde Facebook-data op te archiveren. Het project kreeg ruime media-aandacht. Onder meer NRC, de Volkskrant en Trouw schreven over het museum.
Ook Packet Run trekt volop de aandacht van het publiek en de media. De installatie verbeeldt wat er gebeurt als je als internetgebruiker naar een website surft.
Bezoekers van de Dutch Design Week in Eindhoven stonden in oktober 2023 in de rij om met deze interactieve knikkerbaan te spelen. Na een vervolg-expositie in november 2024 op het ECP-jaarfestival, is de installatie nu nog tot 4 januari te zien in het Oyfo Techniekmuseum in Hengelo. Packet Run is ontworpen door ‘design technologist’ Lei Nelissen van Studio Falkland binnen Bureau Moeilijke Dingen.
Veel mensen die op Utrecht Centraal het Facebook Museum binnenliepen waren in eerste instantie een beetje in de war, vertelt Marissa Memelink, onderzoeker binnen SETUP en campagneleider van het Facebook Museum. “Was het museum echt? Gaat Facebook echt verdwijnen?” Vervolgens gingen de SETUP-museummedewerkers met hen in gesprek. “En dan gingen er wel radertjes draaien.”
“Mensen zien technologie in eerste instantie toch vooral als een praktische tool”, zegt SETUP-directeur Jelle van der Ster (rechts op de foto). “Ze denken niet zo snel na over de vraag: wat betekent dit om dit proces te automatiseren?” Het Facebook Museum helpt mensen volgens van der Ster echter om “met een helicopterview naar hun eigen internetgebruik te kijken.”
Frissen: “Dit pop-up-museum op Utrecht Centraal slaagt erin om bezoekers echt te laten beseffen hoe ze jarenlang belangrijke momenten uit hun dagelijks leven niet alleen deelden met vrienden en kennissen, maar ook met Big Tech.”
De projecten van SETUP hebben tot doel een ongemakkelijke glimlach te veroorzaken, zegt van der Ster: “We gebruiken vervreemding om mensen in eerste instantie aan het lachen te maken en vervolgens aan het denken te zetten over de consequenties van technologie.”
De in het Facebook Museum en in de museumwinkel tentoongestelde objecten zijn bedoeld om mensen subtiel aan het denken te zetten. Zo was er een USB-stick te koop, verpakt in een miniatuur houten grafkist met Facebook-inscriptie. Memelink: “Bij dit doosje hoort een handleiding over hoe je je data van Facebook kunt exporteren en op deze stick zetten. Vervolgens kun je deze data aan ons doneren, om zo bij te dragen aan het voortbestaan van ons culturele erfgoed.”
Vaak kregen de suppoosten van het Facebook Museum vervolgens kritische vragen: ‘Wat gaan jullie dan doen met mijn data? En hoe weet ik dat jullie ze niet doorverkopen?’ Memelink: “En als je ze dan vroeg of ze ook zo kritisch waren toen ze al die posts op Facebook plaatsten, of de voorwaarden accepteerden tijdens het aanmaken van hun account, zeiden ze: ‘Oh nee, ik heb er echt van alles op gedumpt. En inderdaad, ik ben zonder nadenken akkoord gegaan met de voorwaarden.”
Ook is er in het museum een vrijwel lege vitrine, waarin alleen een hoopje afgeknipt schaamhaar tentoongesteld is. Memelink: “Dat is een verwijzing naar alle content die door Meta van Facebook-platform wordt geweerd. Die controleslag is ooit flink aangescherpt na invoering van hun livestream-functie, waardoor onder meer seksueel expliciete of onthoofdingsvideo’s op het platform verschenen. We hebben gesproken met een moderator, die via een onderaannemer door Meta was ingehuurd om beelden te beoordelen. Hij vertelde dat borsthaar bijvoorbeeld wel mag, maar schaamhaar niet. Dat laat zien dat er allerlei Amerikaanse normen en waarden verstopt zitten in die policy. Je zou kunnen denken dat de Amerikaanse cultuur niet ver verwijderd is van de Europese, maar in de praktijk is dat wel regelmatig het geval.”
Ook al zouden veel Facebook-gebruikers inmiddels graag dat platform willen verlaten, eenvoudig is dat niet. Memelink: “Een Facebook-tijdlijn kun je vergelijken met een fotoboek op zolder. Je kunt wel zeggen: ‘gooi dat maar weg’, maar dat is echt niet makkelijk. Want je hebt zoveel lief en leed gedeeld op dat platform.” Juist om die reden besteedt het museum volop aandacht aan die emotionele aspecten. Die aanpak werkt volgens SETUP-directeur van der Ster “beter dan vanaf de kansel prediken dat iedereen moet overstappen naar alternatieve platformen zoals Mastodon en BlueSky. We zeggen daarom ook niet: ‘Facebook is slecht’.” Memelink: “Dan ga je voorbij aan de zeven miljoen Nederlanders die elke dag op Facebook actief zijn.”
In plaats daarvan biedt het Facebook Museum concrete hulp, in de vorm van een handleiding om je tijdlijn om te zetten in een ‘offline plakboek’. Memelink: “We geven daar ook workshops over. Deelnemers scrollen dan een avond lang door hun tijdlijn om te bekijken wat ze in die twintig jaar allemaal hebben gepost. Dat zegt zoveel over wie je was, wat je dacht en hoe je je gedroeg. Tijdens onze workshops kun je je belangrijkste herinneringen uitprinten met stickers in een echt fotoboek. En vervolgens kun je het Facebook-hoofdstuk ook echt sluiten en afscheid nemen van het platform. Dat is echt een emotioneel moment voor mensen.”
Een ander kunstproject dat mensen aan het denken zet is Packet Run, een visualisatie van de reis die datapakketjes afleggen op het internet. Vint Cerf, de 'vader van het internet', noemde de installatie in de beroemde Internet-history mailinglijst “a wonderful concept”.
Nelissen – de ontwerper van Packet Run - maakt graag gebruik van ‘embodied design’. Dat ontwerpprincipe gaat uit van het idee dat leren eenvoudiger gaat wanneer we dat doen in lichamelijk contact met onze omgeving. Dus pakt de museumbezoeker bij zijn installatie ‘Packet Run’ een knikker en legt die in een stervormige knikkerbaan. Die knikker staat voor een datapakketje – een mailtje of een appje – en de knikkerbaan voor het internet. De bezoeker tikt op een scherm een adres in, en de knikker gaat op reis. Alleen komt hij niet onmiddellijk aan op de plaats van bestemming, maar op een tussenliggend station, zoals een internetprovider of een internetknooppunt. Nelissen: “Je ervaart dus aan den lijve dat je als eindgebruiker geen controle hebt over de route die een pakketje gaat volgen.”
Er wordt tijdens een websitebezoek niet alleen informatie opgehaald vanaf de computer waarop die website staat, maar ook van tientallen andere computers. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om lettertypes of advertenties. Frissen: “Mensen denken meestal dat als je een website bezoekt, de informatie dan rechtstreeks vanaf die website naar jouw computer wordt gedownload. Packet Run laat mensen echter zien dat datapakketje langs een heleboel tussenstations reizen, die zich ook in het buitenland kunnen bevinden, of binnen de datacenters van grote technische bedrijven.”
Zo’n onvoorspelbare knikkerbaan roept allerlei fundamentele vragen bij gebruikers op over de structuur van het internet, zegt Nelissen: “Mensen beginnen zichzelf opeens vragen te stellen: ‘waarom mogen ze niet zelf de route bepalen? Waarom volgt de knikker niet de kortste weg? Kost dat allemaal niet ongelofelijk veel energie? En kunnen al die partijen die het pakketje in handen krijgen de inhoud ervan zien?’” Dat zijn volgens Nelissen exact de vragen waar internetexperts zich ook druk over maken: “De protocollen voor het internet zijn ontstaan in een tijd dat er misschien in totaal vijftig mensen wereldwijd gebruik van maakten, die elkaar bovendien allemaal kenden. Allerlei problemen die vandaag de dag spelen, zoals cybercriminaliteit en het stroomverbruik van het internet, speelden allemaal nog niet.”
“Bewustwording is een belangrijk doel van de Packet Run”, vertelde Nelissen aan het Twentse regionale dagblad Tubantia. Dat een expositie de discussie over het internet op gang brengt, zorgt er automatisch ook voor dat installaties als Packet Run baat hebben bij technisch georiënteerde suppoosten. Nelissen was zelf dagenlang zo’n suppoost toen Packet Run voor het eerst werd tentoongesteld, tijdens de Dutch Design Weken in de herfst van 2024 in Eindhoven.
De vragen die hij van bezoekers kreeg gebruikte Nelissen om de installatie met steun van SIDN fonds te vervolmaken, door bijvoorbeeld extra uitleg te geven tijdens de reis op de schermen. Om Packet Run letterlijk museumklaar te maken werkte Lei bovendien samen met het Oyfo Techniekmuseum in Hengelo. Dat museum heeft een vaste kern van technische vrijwilligers die uitleg kunnen geven aan bezoekers. Een van de vragen die in Hengelo veel opduikt, volgens Nelissen is: ‘Waarom reist mijn pakketje via Delden?’ “Dat is een stadje aan de rand van Hengelo. En daar staat toevallig de eerste router opgesteld van de internetserviceprovider van het museum, op de route naar de rest van het internet.”
Vervolgexposities
Volgens SETUP is timing belangrijk bij projecten die de discussie over de inrichting van het internet op gang willen brengen. Memelink (hieronder op de foto): “Onze directeur Jelle heeft een jaar of vier geleden al https://www.facebook.museum geregistreerd, om de discussie te kunnen openen over hoe afhankelijk we van grote techbedrijven zijn voor onze sociale cohesie. Maar pas na de inauguratie van Trump, waarbij alle tech-biljardairs op de eerste rij zaten, voelden we dat de tijd rijp was om echt iets met dit thema te doen.”
Dat het Facebook Museum op het juiste moment komt, blijkt niet alleen uit alle media-aandacht, maar ook doordat dit pop-up museum de komende maanden op verzoek ook op andere plekken gaat opduiken. Zo reist het deze herfst onder meer naar het Betweter Festival (26 september in Utrecht) en naar de Dutch Design Week (22 oktober, Eindhoven).
Ook Packet Run gaat een vervolg krijgen. Na de expositie in het Oyfo Techniekmuseum is de installatie beschikbaar voor inzet op andere plekken. Ben je of ken je een museum of expositieruimte waarvoor Packet Run geschikt zou zijn? Neem dan contact op met Lei Nelissen (lei@falkland.studio) van Studio Falkland.
“Het is mooi om te zien dat beide projecten nog meer exposure krijgen”, zegt Frissen. “Voor SIDN fonds zijn kunstprojecten van waarde omdat ze op een beeldende en toegankelijke manier mensen bewust maken van internettechnologie. Die blijft normaal onder de motorkap, maar heeft wel een grote invloed op hoe we ons als samenleving ontwikkelen.”